ΑΠΕ-ΜΠΕ APRIL 23, 2017 Για το ρόλο που παίζει σε χρόνιες ασθένειες η μεταβολομική επιστήμη, που αναπτύσσεται ραγδαία την τελευταία δεκαετία, μιλάει στο Πρακτορείο Fm και την εκπομπή 104,9 ΜΥΣΤΙΚΑ ΥΓΕΙΑΣ ο Δρ Δημήτρης Τσουκαλάς, Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Διατροφικής Ιατρικής, ειδικός στην εφαρμογή της Μεταβολομικής Ιατρικής σε χρόνια και αυτοάνοσα νοσήματα.
Όσον αφορά τα αυτοάνοσα νοσήματα που επηρεάζουν έναν στους δέκα πολίτες της ΕΕ και παρουσιάζουν αύξηση την τελευταία 20ετία, εξηγεί για ποιο λόγο παρατηρείται αυτή η αύξηση, αλλά και πως σχετίζεται με το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Επίσης, μιλάει για τα αίτια, την αντιμετώπιση, αλλά και το ρόλο της διατροφής στα αυτοάνοσα, που προκύπτουν όταν το σώμα επιτίθεται και καταστρέφει τα δικά του κύτταρα και όργανα. Σχετικά με την κληρονομικότητα επισημαίνει ότι ο υγιεινός τρόπος ζωής μπορεί να εξαλείψει την αρνητική προδιάθεση. Ο Δρ Τσουκαλάς αναφέρεται ακόμη σε μελέτη που διεξάγει σε συνεργασία με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κρήτης, η οποία πρόκειται σύντομα να δημοσιευθεί σε επιστημονικό περιοδικό διεθνούς κύρους και αφορά στην καταγραφή των φυσιολογικών μεταβολιτών στον ελληνικό πληθυσμό. Όπως λέει χαρακτηριστικά, είναι μία μελέτη που «θα μας επιτρέψει να έχουμε πιο ακριβή στοιχεία για το πότε ένας οργανισμός αποκλίνει από το φυσιολογικό. Έτσι, θα έχουμε την ευχέρεια να είμαστε πιο ακριβείς στις διαγνώσεις και στις προγνώσεις μας». Ακολουθεί ολόκληρο το κείμενο της συνέντευξης:
-Τι ρόλο παίζει η μεταβολομική επιστήμη στα αυτοάνοσα αλλά και γενικότερα στα χρόνια νοσήματα. Επί της ουσίας «μετράτε» πολύ μικρά μόρια σε κυτταρικό και γονιδιακο επίπεδο. Με αυτό τον τρόπο τι καταφέρνετε; Μπορείτε να «προλάβετε» μία ασθένεια πριν την εμφάνιση της;
Η Μεταβολομική είναι η επιστήμη που μετράει τα μικρά μόρια, τους μεταβολίτες για αυτό και ονομάζεται έτσι. Μπορούμε να μετρήσουμε μικρά μόρια που έχουμε μέσα στα κύτταρα μας, για να δούμε πως λειτουργεί ο οργανισμός σε πραγματικό επίπεδο. Ενώ δηλαδή τα γονίδια μας θα μας δώσουν τις προδιαγραφές, η Μεταβολομική μας δείχνει τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Με τη Μεταβολομική μπορούμε να δούμε διαταραχές σε μοριακό επίπεδο, χρόνια πριν εμφανίσει κάποιος ένα πρόβλημα υγείας. Οπότε μπορούμε να βοηθήσουμε τον ασθενή, ή τον υγιή που θέλει να κάνει πρόληψη. Π.χ. ένα πολύ συχνό πρόβλημα που βλέπουμε είναι ότι λόγω και της επεξεργασίας των τροφών, ο κόσμος καταναλώνει πάρα πολλούς υδατάνθρακες. Δηλαδή, τροφές που γίνονται εύκολα ζάχαρη μέσα στον οργανισμό μας, όπως ψωμί, ρύζι, γλυκά, ζάχαρες. Κάποιοι μπορούν να τα μεταβολίσουν με ευχέρεια, κάποιοι άλλοι έχουν δυσκολία και αποκτούν προβλήματα υγείας. Οπότε σε αυτούς μπορούμε να δώσουμε οδηγίες τι να φάνε και πώς να είναι ο τρόπος ζωής τους για να προλάβουν την παχυσαρκία, τον διαβήτη, τον καρκίνο κλπ. Η κατανάλωση αυξημένων ποσοτήτων υδατανθράκων δημιουργεί προδιάθεση στον οργανισμό για φλεγμονές, οπότε αυτή η υπερκατανάλωση συνδέεται άμεσα και με τα αυτοάνοσα.
-Με εξετάσεις αίματος κάνετε τις μετρήσεις στα μικρά μόρια;
Εξετάσεις αίματος και ούρων. Ένα μεγάλο ποσοστό της πληροφορίας το παίρνουμε και από τα ούρα, γιατί είναι η έξοδος. Το σώμα αποβάλλει, αφού έχει μεταβολίσει κάποιες ουσίες.
-Πόσο καιρό εφαρμόζεται η Μεταβολομική;
Η Μεταβολομική ξεκίνησε το 1966 από το πανεπιστήμιο του Yale, από έναν εξαιρετικό ιατρό και ερευνητή που μέτρησε τον πρώτο μεταβολίτη κι έκανε την πρώτη διάγνωση βασισμένη σε μεταβολίτες. Σε κλινικό επίπεδο εφαρμόζεται από το 2000 και μετά. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα πιο σημαντικά κέντρα έρευνας και εφαρμογής είναι στην Κλινική του Cleveland, στη Mayo Clinic, αλλά και στο Χάρβαρντ. Στην Ευρώπη, εφαρμόζεται σε πολλά πανεπιστημιακά νοσοκομεία. Εμείς είμαστε από τους πρωτοπόρους κι έχουμε μία τεράστια εμπειρία τα τελευταία δέκα χρόνια για αυτό και λειτουργούμε κλινικές που εφαρμόζουν την Μεταβολομική στην αντιμετώπιση χρόνιων και αυτοάνοσων νοσημάτων σε Αθήνα, Ζυρίχη, Μιλάνο, Βενετία .
-Συνεργάζεστε με κάποιο πανεπιστημιακό ίδρυμα;
Συνεργαζόμαστε με το τμήμα Μεταβολομικής του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, το ETH, ένα από τα πέντε κορυφαία τεχνολογικά ιδρύματα του πλανήτη, αλλά και με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κρήτης, με την οποία διεξάγουμε μία μελέτη, η οποία πρόκειται να δημοσιευθεί το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό διεθνούς κύρους. Η μελέτη θα αφορά στην καταγραφή των φυσιολογικών μεταβολιτών στον ελληνικό πληθυσμό. Θα είναι από τις σημαντικότερες στο είδος της διεθνώς, καθώς θα μας επιτρέψει να έχουμε πιο ακριβή στοιχεία για το πότε ένας οργανισμός αποκλίνει από το φυσιολογικό. Έτσι θα έχουμε την ευχέρεια να είμαστε πιο ακριβείς στις διαγνώσεις και στις προγνώσεις μας. Πάνω σε αυτή τη μελέτη θα προχωρήσουμε να κάνουμε και άλλες δημοσιεύσεις, για το ποιες είναι οι αποκλίσεις στα αυτοάνοσα, το διαβήτη, τον καρκίνο κλπ.
-Ποια είναι τα πρώτα συμπεράσματα από τη μελέτη;
Ό,τι αυτοί που κάνουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής, χωρίς τσιγάρο, με λίγη άσκηση και προσεγμένη διατροφή είναι και οι πιο υγιείς.
-Τα κλασσικά δηλαδή. Η διατροφή τι ρόλο παίζει τελικά;
Η διατροφή παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Όσο λιγότερο είναι βιομηχανικά επεξεργασμένες οι τροφές μας τόσο καλύτερα. Δηλαδή, είναι σαφώς προτιμότερο, να τρώμε τροφές που είναι κοντά στη φυσική τους κατάσταση, γιατί έχουν θεραπευτική δράση για τον οργανισμό μας. Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύ μεγάλος ντόρος για το κρέας, ό,τι κάνει κακό. Δεν έχει όμως τόση σημασία το κρέας, όσο η ποιότητα του. Αν μιλάμε για κρέας ελευθέρας βοσκής, είναι καλής ποιότητας κρέας. Κρίθινα παξιμάδια, ξηροί καρποί, ψάρια, λαχανικά είναι καλές τροφές. Τα φρούτα θέλουν μέτρο γιατί έχουν ζάχαρα. Από την άλλη οι χυμοί αφαιρούν όλα τα θρεπτικά συστατικά από το φρούτο και «επικεντρώνονται» στη φρουκτόζη που είναι ζάχαρη και αυτή.
-Γιατί αυξάνονται τα τελευταία χρόνια τα αυτοάνοσα νοσήματα.
Μάλιστα πρόσφατες μελέτες αναφέρουν ότι όσο υψηλότερο το βιοτικό επίπεδο, τόσο μεγαλύτερη η επίπτωση των αυτοάνοσων. Και αυτή είναι η καρδιά του προβλήματος, το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Από ότι φαίνεται τα αυτοάνοσα νοσήματα έχουν να κάνουν με τη βιοχημική ισορροπία του οργανισμού μας. Δηλαδή, ο οργανισμός μας είναι μία μηχανή εσωτερικής καύσης, όπως είναι το αυτοκίνητο: του βάζουμε τροφή, γίνονται χημικές αντιδράσεις και το σώμα μας λειτουργεί. Όσο όμως απομακρυνόμαστε από τις προδιαγραφές βάσει των οποίων έχει σχεδιαστεί και αναπτυχθεί αυτός ο οργανισμός, τόσο αρχίζουν και δημιουργούνται προβλήματα. Γι’ αυτό και είκοσι χρόνια πριν, τα αυτοάνοσα νοσήματα ήταν σπάνια. Όσο υψηλότερο λοιπόν το βιοτικό επίπεδο, τόσο πιο μεγάλη είναι η απόκλιση. Δηλαδή, σε μία χώρα όπου υπάρχει μεγαλύτερη οικονομική άνεση, χρησιμοποιούμε τροφές, που απομακρύνονται από το φυσιολογικό π.χ. συσκευασμένες τροφές, βιομηχανικά επεξεργασμένες. Αλλά και ο τρόπος ζωής δεν είναι κοντά στη φύση.
-Όσον αφορά τα αίτια είναι επίκτητα, γενετικά ή και τα δύο και τι ρόλο παίζει η κληρονομικότητα στα αυτοάνοσα.
Είναι και τα δύο. Σίγουρα υπάρχει μία γενετική προδιάθεση. Αλλά αυτή η γενετική προδιάθεση είναι πολύ μικρή. Μέχρι τώρα έχει δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στο να βρεθούν κάποια γενετικά αίτια. Τα νοσήματα αυτά ήταν σπάνια πριν από είκοσι χρόνια, ωστόσο δεν έχει αλλάξει το DNA μας μέσα σε δύο δεκαετίες. Αυτό όμως που έχει αλλάξει σημαντικά είναι ο τρόπος ζωής μας. Η κληρονομικότητα είναι μικρή. Θεωρείται κάτω από 10% στα αυτοάνοσα. Αλλά και κληρονομικότητα να υπάρχει, όταν κάποιος ακολουθεί έναν υγιεινό τρόπο ζωής, τότε μπορεί να εξαλείψει και να μηδενίσει τελείως την αρνητική προδιάθεση.
-Έχετε παρατηρήσει περιπτώσεις αυτοΐασης σε σοβαρά νοσήματα ή απλά βελτίωση;
Ναι, έχουμε παρατηρήσει. Αυτό βέβαια εξαρτάται από το στάδιο και την εξέλιξη της νόσου. Όσο πιο νωρίς έρθει κάποιος, τόσο πιο εύκολα μπορούμε να έχουμε διόρθωση και αποκατάσταση της φυσιολογικής λειτουργίας. Ιδανικό βέβαια είναι να εξετάζεται κάποιος προληπτικά. Στις κλινικές μας πλέον τα τελευταία χρόνια το 50% των ατόμων έρχεται προληπτικά.
Πηγή: Μεταβολομική: Η επιστήμη που εντοπίζει διαταραχές σε μοριακό επίπεδο, χρόνια πριν εμφανιστεί μία νόσος https://mignatiou.com/2017/04/metavolomiki-i-epistimi-pou-entopizi-diataraches-se-moriako-epipedo-chronia-prin-emfanisti-mia-nosos/
Όσον αφορά τα αυτοάνοσα νοσήματα που επηρεάζουν έναν στους δέκα πολίτες της ΕΕ και παρουσιάζουν αύξηση την τελευταία 20ετία, εξηγεί για ποιο λόγο παρατηρείται αυτή η αύξηση, αλλά και πως σχετίζεται με το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Επίσης, μιλάει για τα αίτια, την αντιμετώπιση, αλλά και το ρόλο της διατροφής στα αυτοάνοσα, που προκύπτουν όταν το σώμα επιτίθεται και καταστρέφει τα δικά του κύτταρα και όργανα. Σχετικά με την κληρονομικότητα επισημαίνει ότι ο υγιεινός τρόπος ζωής μπορεί να εξαλείψει την αρνητική προδιάθεση. Ο Δρ Τσουκαλάς αναφέρεται ακόμη σε μελέτη που διεξάγει σε συνεργασία με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κρήτης, η οποία πρόκειται σύντομα να δημοσιευθεί σε επιστημονικό περιοδικό διεθνούς κύρους και αφορά στην καταγραφή των φυσιολογικών μεταβολιτών στον ελληνικό πληθυσμό. Όπως λέει χαρακτηριστικά, είναι μία μελέτη που «θα μας επιτρέψει να έχουμε πιο ακριβή στοιχεία για το πότε ένας οργανισμός αποκλίνει από το φυσιολογικό. Έτσι, θα έχουμε την ευχέρεια να είμαστε πιο ακριβείς στις διαγνώσεις και στις προγνώσεις μας». Ακολουθεί ολόκληρο το κείμενο της συνέντευξης:
-Τι ρόλο παίζει η μεταβολομική επιστήμη στα αυτοάνοσα αλλά και γενικότερα στα χρόνια νοσήματα. Επί της ουσίας «μετράτε» πολύ μικρά μόρια σε κυτταρικό και γονιδιακο επίπεδο. Με αυτό τον τρόπο τι καταφέρνετε; Μπορείτε να «προλάβετε» μία ασθένεια πριν την εμφάνιση της;
Η Μεταβολομική είναι η επιστήμη που μετράει τα μικρά μόρια, τους μεταβολίτες για αυτό και ονομάζεται έτσι. Μπορούμε να μετρήσουμε μικρά μόρια που έχουμε μέσα στα κύτταρα μας, για να δούμε πως λειτουργεί ο οργανισμός σε πραγματικό επίπεδο. Ενώ δηλαδή τα γονίδια μας θα μας δώσουν τις προδιαγραφές, η Μεταβολομική μας δείχνει τι συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Με τη Μεταβολομική μπορούμε να δούμε διαταραχές σε μοριακό επίπεδο, χρόνια πριν εμφανίσει κάποιος ένα πρόβλημα υγείας. Οπότε μπορούμε να βοηθήσουμε τον ασθενή, ή τον υγιή που θέλει να κάνει πρόληψη. Π.χ. ένα πολύ συχνό πρόβλημα που βλέπουμε είναι ότι λόγω και της επεξεργασίας των τροφών, ο κόσμος καταναλώνει πάρα πολλούς υδατάνθρακες. Δηλαδή, τροφές που γίνονται εύκολα ζάχαρη μέσα στον οργανισμό μας, όπως ψωμί, ρύζι, γλυκά, ζάχαρες. Κάποιοι μπορούν να τα μεταβολίσουν με ευχέρεια, κάποιοι άλλοι έχουν δυσκολία και αποκτούν προβλήματα υγείας. Οπότε σε αυτούς μπορούμε να δώσουμε οδηγίες τι να φάνε και πώς να είναι ο τρόπος ζωής τους για να προλάβουν την παχυσαρκία, τον διαβήτη, τον καρκίνο κλπ. Η κατανάλωση αυξημένων ποσοτήτων υδατανθράκων δημιουργεί προδιάθεση στον οργανισμό για φλεγμονές, οπότε αυτή η υπερκατανάλωση συνδέεται άμεσα και με τα αυτοάνοσα.
-Με εξετάσεις αίματος κάνετε τις μετρήσεις στα μικρά μόρια;
Εξετάσεις αίματος και ούρων. Ένα μεγάλο ποσοστό της πληροφορίας το παίρνουμε και από τα ούρα, γιατί είναι η έξοδος. Το σώμα αποβάλλει, αφού έχει μεταβολίσει κάποιες ουσίες.
-Πόσο καιρό εφαρμόζεται η Μεταβολομική;
Η Μεταβολομική ξεκίνησε το 1966 από το πανεπιστήμιο του Yale, από έναν εξαιρετικό ιατρό και ερευνητή που μέτρησε τον πρώτο μεταβολίτη κι έκανε την πρώτη διάγνωση βασισμένη σε μεταβολίτες. Σε κλινικό επίπεδο εφαρμόζεται από το 2000 και μετά. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα πιο σημαντικά κέντρα έρευνας και εφαρμογής είναι στην Κλινική του Cleveland, στη Mayo Clinic, αλλά και στο Χάρβαρντ. Στην Ευρώπη, εφαρμόζεται σε πολλά πανεπιστημιακά νοσοκομεία. Εμείς είμαστε από τους πρωτοπόρους κι έχουμε μία τεράστια εμπειρία τα τελευταία δέκα χρόνια για αυτό και λειτουργούμε κλινικές που εφαρμόζουν την Μεταβολομική στην αντιμετώπιση χρόνιων και αυτοάνοσων νοσημάτων σε Αθήνα, Ζυρίχη, Μιλάνο, Βενετία .
-Συνεργάζεστε με κάποιο πανεπιστημιακό ίδρυμα;
Συνεργαζόμαστε με το τμήμα Μεταβολομικής του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης, το ETH, ένα από τα πέντε κορυφαία τεχνολογικά ιδρύματα του πλανήτη, αλλά και με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κρήτης, με την οποία διεξάγουμε μία μελέτη, η οποία πρόκειται να δημοσιευθεί το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό διεθνούς κύρους. Η μελέτη θα αφορά στην καταγραφή των φυσιολογικών μεταβολιτών στον ελληνικό πληθυσμό. Θα είναι από τις σημαντικότερες στο είδος της διεθνώς, καθώς θα μας επιτρέψει να έχουμε πιο ακριβή στοιχεία για το πότε ένας οργανισμός αποκλίνει από το φυσιολογικό. Έτσι θα έχουμε την ευχέρεια να είμαστε πιο ακριβείς στις διαγνώσεις και στις προγνώσεις μας. Πάνω σε αυτή τη μελέτη θα προχωρήσουμε να κάνουμε και άλλες δημοσιεύσεις, για το ποιες είναι οι αποκλίσεις στα αυτοάνοσα, το διαβήτη, τον καρκίνο κλπ.
-Ποια είναι τα πρώτα συμπεράσματα από τη μελέτη;
Ό,τι αυτοί που κάνουν έναν υγιεινό τρόπο ζωής, χωρίς τσιγάρο, με λίγη άσκηση και προσεγμένη διατροφή είναι και οι πιο υγιείς.
-Τα κλασσικά δηλαδή. Η διατροφή τι ρόλο παίζει τελικά;
Η διατροφή παίζει πολύ σημαντικό ρόλο. Όσο λιγότερο είναι βιομηχανικά επεξεργασμένες οι τροφές μας τόσο καλύτερα. Δηλαδή, είναι σαφώς προτιμότερο, να τρώμε τροφές που είναι κοντά στη φυσική τους κατάσταση, γιατί έχουν θεραπευτική δράση για τον οργανισμό μας. Τα τελευταία χρόνια γίνεται πολύ μεγάλος ντόρος για το κρέας, ό,τι κάνει κακό. Δεν έχει όμως τόση σημασία το κρέας, όσο η ποιότητα του. Αν μιλάμε για κρέας ελευθέρας βοσκής, είναι καλής ποιότητας κρέας. Κρίθινα παξιμάδια, ξηροί καρποί, ψάρια, λαχανικά είναι καλές τροφές. Τα φρούτα θέλουν μέτρο γιατί έχουν ζάχαρα. Από την άλλη οι χυμοί αφαιρούν όλα τα θρεπτικά συστατικά από το φρούτο και «επικεντρώνονται» στη φρουκτόζη που είναι ζάχαρη και αυτή.
-Γιατί αυξάνονται τα τελευταία χρόνια τα αυτοάνοσα νοσήματα.
Μάλιστα πρόσφατες μελέτες αναφέρουν ότι όσο υψηλότερο το βιοτικό επίπεδο, τόσο μεγαλύτερη η επίπτωση των αυτοάνοσων. Και αυτή είναι η καρδιά του προβλήματος, το υψηλό βιοτικό επίπεδο. Από ότι φαίνεται τα αυτοάνοσα νοσήματα έχουν να κάνουν με τη βιοχημική ισορροπία του οργανισμού μας. Δηλαδή, ο οργανισμός μας είναι μία μηχανή εσωτερικής καύσης, όπως είναι το αυτοκίνητο: του βάζουμε τροφή, γίνονται χημικές αντιδράσεις και το σώμα μας λειτουργεί. Όσο όμως απομακρυνόμαστε από τις προδιαγραφές βάσει των οποίων έχει σχεδιαστεί και αναπτυχθεί αυτός ο οργανισμός, τόσο αρχίζουν και δημιουργούνται προβλήματα. Γι’ αυτό και είκοσι χρόνια πριν, τα αυτοάνοσα νοσήματα ήταν σπάνια. Όσο υψηλότερο λοιπόν το βιοτικό επίπεδο, τόσο πιο μεγάλη είναι η απόκλιση. Δηλαδή, σε μία χώρα όπου υπάρχει μεγαλύτερη οικονομική άνεση, χρησιμοποιούμε τροφές, που απομακρύνονται από το φυσιολογικό π.χ. συσκευασμένες τροφές, βιομηχανικά επεξεργασμένες. Αλλά και ο τρόπος ζωής δεν είναι κοντά στη φύση.
-Όσον αφορά τα αίτια είναι επίκτητα, γενετικά ή και τα δύο και τι ρόλο παίζει η κληρονομικότητα στα αυτοάνοσα.
Είναι και τα δύο. Σίγουρα υπάρχει μία γενετική προδιάθεση. Αλλά αυτή η γενετική προδιάθεση είναι πολύ μικρή. Μέχρι τώρα έχει δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στο να βρεθούν κάποια γενετικά αίτια. Τα νοσήματα αυτά ήταν σπάνια πριν από είκοσι χρόνια, ωστόσο δεν έχει αλλάξει το DNA μας μέσα σε δύο δεκαετίες. Αυτό όμως που έχει αλλάξει σημαντικά είναι ο τρόπος ζωής μας. Η κληρονομικότητα είναι μικρή. Θεωρείται κάτω από 10% στα αυτοάνοσα. Αλλά και κληρονομικότητα να υπάρχει, όταν κάποιος ακολουθεί έναν υγιεινό τρόπο ζωής, τότε μπορεί να εξαλείψει και να μηδενίσει τελείως την αρνητική προδιάθεση.
-Έχετε παρατηρήσει περιπτώσεις αυτοΐασης σε σοβαρά νοσήματα ή απλά βελτίωση;
Ναι, έχουμε παρατηρήσει. Αυτό βέβαια εξαρτάται από το στάδιο και την εξέλιξη της νόσου. Όσο πιο νωρίς έρθει κάποιος, τόσο πιο εύκολα μπορούμε να έχουμε διόρθωση και αποκατάσταση της φυσιολογικής λειτουργίας. Ιδανικό βέβαια είναι να εξετάζεται κάποιος προληπτικά. Στις κλινικές μας πλέον τα τελευταία χρόνια το 50% των ατόμων έρχεται προληπτικά.
Πηγή: Μεταβολομική: Η επιστήμη που εντοπίζει διαταραχές σε μοριακό επίπεδο, χρόνια πριν εμφανιστεί μία νόσος https://mignatiou.com/2017/04/metavolomiki-i-epistimi-pou-entopizi-diataraches-se-moriako-epipedo-chronia-prin-emfanisti-mia-nosos/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου